Bisfenol A, czyli 2,2-bis(p-hydroksyfenylo)propan został odkryty w 1891 roku, w skrócie jego nazwa to BPA. Jest to związek słabo rozpuszczalny w wodzie, dobrze rozpuszczalny w roztworach wodorotlenków litowców, acetonie, etanolu, metanolu, eterze dietylowym i bezwodnym kwasie octowym. W codziennym życiu stykamy się z tym związkiem dość często. Jest głównie stosowany jako substrat do produkcji tworzyw sztucznych, tzw. poliwęglanów, dlatego znaleźć go można niemal wszędzie, m.in. w plastikowych butelkach, pojemnikach na żywność, płytach kompaktowych, elementach elektroniki, a nawet w wypełnieniach dentystycznych. Jest również składnikiem żywic, którymi powlekane są puszki do przechowywania żywności i napojów
Pełny artykuł: „Bisfenol A – czy może szkodzić zdrowiu dzieci?” w załączeniu.
Opracowała: Monika Gawle-Laska
Oddział Laboratoryjny Higieny Żywności i Żywienia WSSE w Krakowie
Pałeczka okrężnicy, bo taka jest jej medyczna nazwa, to gram ujemna bakteria, należąca do rodziny Enterobacteriaceae. Pod tym określeniem kryje się ok. 200 różnych bakterii, należących do tego samego gatunku. Jest to bardzo popularna bakteria, wchodzi ona w skład fizjologicznej flory bakteryjnej jelita grubego człowieka i zwierząt stałocieplnych. W jelicie spełnia ona wiele pożytecznych funkcji – m.in. uczestniczy w rozkładzie pokarmu i przyczynia się do produkcji witaminz grupy B i K.
Pełny artykuł: „Escherichia coli – bakteria groźna czy pożyteczna?” w załączeniu.
Opracowała: Bożena Obłąk Oddział Laboratoryjny Higieny Żywności i Żywienia WSSE w Krakowie
Cukier krzepi… Większości z nas trudno jest się oprzeć słodkim pokusom. Słabość człowieka do słodkości jest stara jak rodzaj ludzki. Producenci żywności dobrze o tym wiedzą i dodają cukier do wielu produktów, co w rezultacie prowadzi do drastycznego zwiększenia ilości jego spożycia. W porównaniu z naszymi pradziadkami z początku XX wieku wzrost ten jest 26,5 krotny. Niech więc nie dziwi tak duża liczba chorych na cukrzycę.
Od ok. 40 lat na świecie produkuje się tyle cukru, że nie można go sprzedać. W dawnych czasach cukier był produktem ekskluzywnym, wartym tyle co kamienie szlachetne. Bardzo często był też składnikiem lekarstw, np. utarty z płatkami róży – stosowany na bóle brzucha, z fiołkami – na choroby płucne, a mikstura cukru, smażonego mielonego mięsa, wina, octu i soku z winogron była świetnym środkiem na wzmocnienie.
Pełny artykuł: „Słodkie „zero kalorii” w załączeniu.
Opracowała: Anna Daca
Oddział Laboratoryjny Higieny Żywności i Żywienia WSSE w Krakowie
Woda jest środowiskiem występowania rozmaitych składników i organizmów, z których wiele, zwłaszcza w nadmiernej ilości może być szkodliwych dla ludzi. Ze względu na zanieczyszczenia wynikające z działalności człowieka (np. nawożenia pól uprawnych, odprowadzania ścieków bytowych itp.) woda ujmowana do celów wodociągowych musi podlegać procesom uzdatniania i dezynfekcji. Zadaniem Zakładów Uzdatniania Wody jest takie jej przygotowanie, aby nie zagrażała zdrowiu i życiu konsumentów. Jakość wody pod względem chemicznym i mikrobiologicznym do celów konsumpcyjnych normowana jest bardzo rygorystycznie, zarówno na poziomie międzynarodowym (Dyrektywa Europejska), jak i krajowym (Rozporządzenie Ministra Zdrowia).
Aby wyeliminować niebezpieczeństwo rozprzestrzeniania się chorób powodowanych wskutek spożycia wody, poddaje się ją dezynfekcji, która ma na celu zniszczenie żywych organizmów i ich form przetrwalnych oraz niedopuszczenie do ich wtórnego rozwoju w sieci wodociągowej.
Dezynfekcję wody prowadzić można wykorzystując metody: fizyczne za pomocą promieniowania UV, ultradźwięków i technik termicznych.
chemiczne, które wykorzystują chlor, dwutlenek chloru, chloraminy, ozon oraz nadmanganian potasu.
Woda w Krakowie uzdatniana jest w czterech Zakładach Uzdatniania Wody (ZUW), które stosują różne metody dezynfekcji:
Bielany, gdzie ujmowana jest woda z rzeki Sanki – dezynfekcja chlorem gazowym
Dłubnia, gdzie ujmowana jest woda z rzeki Dłubni – dezynfekcja dwutlenkiem chloru
Raba, gdzie ujmowana jest woda z rzeki Raby, ze zbiornika Dobczyce, poprzez dwa niezależne Zakłady Raba I i Raba II – wstępne ozonowanie wody surowej oraz dezynfekcja chlorem gazowym
Rudawa, gdzie ujmowana jest woda z rzeki Rudawy – dezynfekcja dwutlenkiem chloru
Uboczne produkty chlorowania wody chlorem gazowym
Najbardziej rozpowszechnioną ze względu na swoją wysoką skuteczność i najtańszą metodą dezynfekcji wody jest chlorowanie za pomocą chloru gazowego.
Zastosowanie chloru jako środka dezynfekującgo jest praktykowane na całym świecie. Powszechnie znane efekty towarzyszące procesowi chlorowania wody to jej nieprzyjemny smak i zapach. Jednakże zapach ten może być usunięty z wody poprzez jej gotowanie lub chłodzenie w lodówce, a jego obecność gwarantuje pełne bezpieczeństwo bakteriologiczne i świadczy o tym, że czas przepływu wody w przewodach wodociągowych od zakładu uzdatniania do klienta nie jest zbyt długi, co eliminuje zjawisko wtórnego zanieczyszczenia wody.
Podczas reakcji chloru ze związkami organicznymi mogą powstawać liczne produkty dezynfekcji, a wiele z nich w nadmiernej ilości nie jest obojętnych dla zdrowia człowieka. Najlepiej poznaną grupą ubocznych produktów chlorowania są trihalometany (THM). Przy ich tworzeniu powstaje również szereg innych związków chloroorganicznych (np. chlorofenole), co wpływa znacząco na pogorszenie właściwości organoleptycznych wody. Poważnym problemem jest to, że trihalometany powstają nie tylko w miejscu uzdatniania (tzn. w wodociągu), ale także w sieci rozprowadzającej wodę, przy czym im dalej płynie woda, tym ich stężenie jest wyższe i tym większa różnorodność. Proces tworzenia trwa do momentu wyczerpania jednego ze składników reakcji: chloru lub substancji organicznej. Praktycznie następuje to dopiero po przegotowaniu wody, co powoduje usunięcie chloru, jednego z czynników reakcji i pozwala na przerwanie narastania stężenia THM- ów. Im gorsza jest jakość wody poddawanej chlorowaniu, tym więcej może powstawać szkodliwych trihalometanów.
Uboczne produkty chlorowania dwutlenkiem chloru
Dwutlenek chloru – obok ozonu – jest coraz częściej stosowany do dezynfekcji zamiast chloru gazowego. Dwutlenek chloru ma silne właściwości bakteriobójcze, wirusobójcze oraz zarodnikobójcze. Hamuje rozmnażanie glonów, niszczy też fito- i zooplankton. Ten sposób dezynfekcji pozwala także wyeliminować, tworzenie się szkodliwych trihalometanów. Dwutlenek chloru w wodzie jest bardzo trwały. Po zakończonej dezynfekcji jego nadmiar utrzymuje się przez dłuższy czas w sieci tak, że nawet przy rozległych sieciach udaje się skutecznie przeciwdziałać ponownemu zanieczyszczeniu bakteriologicznemu. Zastosowanie dwutlenku chloru oznacza więc nie tylko znaczącą poprawę bakteriologiczną instalacji wewnętrznych, ale również zapobiega tworzeniu się osadów organicznych wewnątrz rurociągów.
Wadą stosowania dwutlenku chloru jest niebezpieczeństwo powstawania chloranów i chlorynów. Ich znaczenie zdrowotne nie jest w pełni wyjaśnione, lecz podejrzewa się, że związki te jako silne utleniacze mogą powodować zmiany we krwi.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007r. w sprawie wymagań dotyczących jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz.U.Nr 61, poz. 417 z późniejszymi zmianami) normuje sumę stężeń chlorynów i chloranów na maksymalnym poziomie 0,7 mg/l. Z badań monitoringowych wynika, że substancje te tworzą się w bardzo małej ilości i ich szkodliwość jest znacznie mniejsza, niż składników wody nieuzdatnianej.
Uboczne produkty ozonowania
Alternatywą wobec chlorowania wody jest stosownie ozonu, który pomimo niezaprzeczalnych zalet posiada również pewne wady.
Ozon jest zarówno bardzo silnym utleniaczem, jak i dezynfektantem. Zastosowanie ozonu do dezynfekcji jest celowe wówczas, gdy zawodzi chlorowanie z powodu tworzenia chlorowych pochodnych związków organicznych lub związków nadających wodzie smak i zapach. Zabieg ozonowania wyraźnie poprawia właściwości organoleptyczne spożywanej wody. Związki chemiczne nadające wodzie zapachy ziemiste, pleśni, rybne, czy tzw. apteczne, są stosunkowo łatwo rozkładane ozonem. Ozon utlenia zawarte w wodzie mikrozanieczyszczenia, zarówno nieorganiczne jak i organiczne.
Proces ozonowania wód jest przyczyną utleniania jednego z naturalnych ich składników, tj. bromków, w wyniku czego powstają bromiany. Na podstawie badań toksykologicznych zostały one zakwalifikowane do potencjalnych kancerogenów, czyli do związków zwiększających ryzyko zachorowania na raka.
W większości krajów, które normują ten parametr w wodzie do spożycia, w tym również i w Polsce, dopuszczalne stężenie bromianów wynosi 10 μg/l. Z badań monitoringowych WSSE prowadzonych od 2005 roku wartość bromianów szacuje się w wodach do spożycia na znacznie niższym poziomie, niż ich stężenie dopuszczalne.
Istotną wadą ozonu, jako dezynfektanta jest jego mała trwałość, przez co ozonowana woda pozostaje aseptyczna przez krótki czas (tzn. nie można jej bezpiecznie przesyłać długimi rurociągami). Dlatego ozon nie może całkowiecie wyeliminować chloru z procesu uzdatniania wody, jednakże może go w istotny sposób ograniczyć do minimum, w ilości niezbędnej do utrzymania w sterylności wszystkich nitek sieci wodociągowej po przejściu wody przez Zakłady Uzdatniania.
Konieczne są dalsze badania w celu określenia efektów działania ubocznych produktów dezynfekcji wody. Do czasu uzyskania wyników należy dążyć do zmniejszania ich stężenia w wodzie. Działania te jednakże, nie powinny zmniejszać skuteczności dezynfekcji wody.
Procesy dezynfekcji wody przeznaczonej do spożycia kontrolowane są na każdym etapie jej produkcji. Woda przeznaczona dla konsumentów musi spełniać wymagania Rozporządzenia Ministra Zdrowia, dlatego też monitorowana jest przez Stacje Sanitarno – Epidemiologiczne pod względem zawartości wszystkich związków ujętych w rozporządzeniu.
Uboczne produkty dezynfekcji, o których mowa powyżej znajdują się w wodzie do spożycia w ilościach śladowych, często tak małych, że nie można oznaczyć ich ilościowo.
Dla nas konsumentów, to bardzo dobra wiadomość, ponieważ możemy być pewni, że w kranie znajduje się woda bezpieczna dla naszego zdrowia. Może warto zastanowić się, czy narzekając na „złą” wodę w kranie, robimy wszystko, aby szanować środowisko naturalne, z którego ta woda pochodzi.
Problemy zwiazane z jakością wody do spożycia przez ludzi lokatorzy powinni zglaszać administracji budynków, a w przypadku braku ich reakcji do Oddziału Higieny Komunalnej właściwej Powiatowej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej.
Na podstawie otrzymywanych skarg na jakość wody, można wyciągnąć wnioski, że mieszkańcy domów wielorodzinnych, zlokalizowanych na osiedlach mieszkaniowych administrowanych przez spółdzielnie, wspólnoty mieszkaniowe i zarządy komunalne, nie są w pełni zorientowani, kto odpowiada za jakość wody doprowadzanej do ich mieszkań.
Mieszkańcy ci, zauważywszy zmiany w jakości wody, takie jak zmętnienie, osady rdzy, nietypowy zapach, próbują interweniować w przedsiębiorstwach wodociągowych. Takie interwencje często nie przynoszą skutku. Nieporozumienie wynika z faktu, że mieszkańcy nie są, w rozumieniu przepisów prawa, odbiorcami wody. Umowę w ich imieniu zawierają w tym przypadku w/w administratorzy. Umowa ta określa punkty podłączenia magistrali doprowadzającej wodę, do których za jakość wody odpowiada przedsiębiorstwo wodociągowe z wewnętrzną siecią osiedlową, będącą najczęściej własnością zarządców budynków, którzy również, poprzez swoich przedstawicieli, są stroną w kontaktach z przedsiębiorstwem wodociągowym. Często też służby techniczne zarządców budynków prowadzą prace remontowe, bądź likwidują awarie sieci osiedlowej. Prace te mogą mieć wpływ na przejściowe, lokalne, pogorszenie jakości wody. Dlatego też, w takich przypadkach, lokatorzy powinni w pierwszej kolejności zgłaszać problemy związane z jakością wody komórkom technicznym administracji budynków, a dopiero w przypadku braku reakcji, do właściwego terenowo Państwowego Powiatowego Inspektora Sanitarnego.
Krzysztof Wesołowski Oddział Nadzoru Higieny Komunalnej
Woda jest podstawą życia. W przyrodzie praktycznie nie występuje woda chemicznie czysta. Jako bardzo dobry rozpuszczalnik zawiera prawie wszystkie substancje naturalne występujące w skorupie ziemskiej oraz substancje będące efektem działalności człowieka. Substancje te występują w stężeniach zależnych od ich powszechności, rozpuszczalności oraz od wielu różnych procesów fizycznych, chemicznych i mikrobiologicznych zachodzących w przyrodzie.
Do prawidłowego funkcjonowania organizm ludzki potrzebuje nie tylko wody, ale również substancji w niej rozpuszczonych, które mogą występować w dużych ilościach (makroskładniki) lub jako elementy śladowe (mikroskładniki). Do makroskładników zalicza się: wodorowęglany, siarczany, chlorki, sód, potas oraz wapń i magnez. W mniejszych ilościach występuje żelazo i krzemionka. Zawartość i proporcje podstawowych jonów zależą głównie od składu chemicznego skał i gleb, przez które przepływa woda. Wpływ zanieczyszczeń doprowadzonych do wód w wyniku działalności człowieka może znacznie zmienić ten skład.
Równoczesny wzrost poziomu zanieczyszczenia wód naturalnych oraz wymagań stawianych wodzie do spożycia, a także rozwój technik analitycznych, pozwalających na identyfikację zanieczyszczeń występujących w wodach, powoduje konieczność oczyszczania wód do celów wodociągowych. Konieczne jest usuwanie z wód uciążliwych lub szkodliwych zanieczyszczeń pierwotnych obecnych w ujmowanych wodach oraz zapobieganie powstawaniu zanieczyszczeń wtórnych podczas oczyszczania wody (uboczne produkty dezynfekcji wody do spożycia) i w trakcie dostarczania jej do odbiorców.
Woda, która jest dostarczana do naszych domów musi być chemicznie i mikrobiologicznie stabilna. Warunki, jakie musi spełniać woda przeznaczona do spożycia określone zostały w dyrektywie Unii Europejskiej 98/83/WE z dnia 3 listopada 1998 roku „w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi”, a w Polsce w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 roku „w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi” (DzU 2007, nr 61, poz. 417).
Woda podawana do sieci wodociągowej jest uzdatniana, to znaczy poddawana jest wielu procesom jej oczyszczania począwszy od filtracji z zanieczyszczeń mechanicznych przez koagulację i dezynfekcję . Przedsiębiorstwa Wodociągowo-Kanalizacyjne w ramach kontroli wewnętrznej prowadzą badania jakości wody dostarczanej konsumentom w celu oceny przydatności jej do spożycia. Jednocześnie Inspekcje Sanitarne odpowiedzialne są za nadzór nad jakością wody u konsumentów pod kątem wtórnych zanieczyszczeń w sieci wodociągowej (próbki wody pobierane są na tzw. końcówkach wodociągów, czyli w naszych domach). Badania w ramach monitoringu jakości wody prowadzone są przez Laboratoria Państwowej Inspekcji Sanitarnej lub inne laboratoria o udokumentowanym systemie jakości prowadzonych badań zatwierdzonym przez Państwową Inspekcje Sanitarną.
Czy woda z kranu nadaje się do picia?
Konsumenci narzekają na smak i zapach wody, które pochodzą od obecnych w wodzie związków organicznych, służących do jej uzdatniania, między innymi chloru.
Zawartość chloru w wodzie pomimo wyraźnego zapachu jest minimalna,. Próg wyczuwalności chloru jest niski i wynosi ok. 0,2 mg/l. Obecność w wodzie tego pierwiastka w ilościach nie przekraczających zalecanych dawek nie wpływa negatywnie na nasze zdrowie, a co ważniejsze gwarantuje, że woda jest mikrobiologicznie czysta.
Obserwując kamień odkładający się na naczyniach podczas gotowania wody, każdy zastanawia się czy taka woda nadaje się do picia.
Odpowiedzialna za to zjawisko jest twardość wody czyli zawartość w wodzie związków wapnia i magnezu. Wodorowęglany wapnia i magnezu podczas gotowania przekształcają się w węglany, które osadzają się na ścianach naczyń w postaci białego osadu. W ten sposób twardość ta zwana przemijającą jest usuwana z wody. Istnieje również twardość wody nieprzemijająca, której nie można usunąć poprzez gotowanie, gdyż jest ona wynikiem obecności w wodzie innych soli niż węglany.
Twardość wody powszechnie przez konsumentów uważana jest za zjawisko negatywne, gdyż powoduje :
powstawanie kamienia w przewodach ciepłej wody, grzałkach i innych urządzeniach grzewczych
nieekonomiczne pranie i zmywanie naczyń ze względu na trudną zwilżalność wszelkich powierzchni (dodatek detergentów powoduje zmniejszenie twardości wody: im woda jest twardsza, tym więcej trzeba ich dodawać, aby uzyskać skuteczny efekt mycia)
może powodować intensywny posmak, powodując spadek intensywności zapachu gotowanych potraw.Tymczasem wyniki badań prowadzone od wielu lat na różnych kontynentach udowadniają, że jest zupełnie inaczej.
Jak podaje Polskie Towarzystwo Magnezologiczne są dowody na to, że twarda woda, zawierająca większe ilości takich biopierwiastków jak, magnez i wapń, może być zdrowsza od miękkiej, ponieważ na terenie gdzie występuje, zaobserwowano niższą zapadalność na choroby układu krążenia. Przykładem są mieszkańcy Gruzji, którzy pijąc wodę twardą, w mniejszym stopniu cierpią na choroby miażdżycowe i dożywają sędziwego wieku. Inaczej jest w Finlandii, której obywatele mający do dyspozycji wodę miękką, polodowcową, częściej zapadali na choroby serca i umierali nawet w młodym wieku. Zwrócił na to uwagę polski uczony, – prof. Julian Aleksandrowicz – pisząc w tej sprawie list do ówczesnego prezydenta Finlandii Urho Kekkonena. W związku z tym problemem władze fińskie zleciły opracowanie kompleksowego programu zaradczego. Tak powstał projekt profilaktyczny pod nazwą Nord Kareliia, w którym uwzględniono również m.in. suplementowanie wody składnikami mineralnym. W ciągu 25 lat trwania kampanii liczba zgonów z powodu chorób serca i naczyń krwionośnych w Północnej Karelii zmniejszyła się o 75%. /Publikacja T.Wojtaszek –„Woda-strumień życia”czerwiec 2008/.
Woda pitna powinna zawierać przede wszystkim magnez i wapń, które stanowią o jej twardości, ale są niezwykle istotne dla ustroju człowieka. Niedobory tych pierwiastków w organizmie można uzupełniać właśnie poprzez spożycie wody bogatej w te substancje.
Rozporządzenie dotyczące wody do spożycia określa dolny zakres twardości wody do spożycia jako 60 mgCaCO3/l, zaś magnezu na 30 mg/l. Tylko w tych dwóch przypadkach określone są minimalne stężenia parametrów dopuszczone do spożycia. Badania nad wpływem twardości wody na zdrowie człowieka prowadzone były przez wielu naukowców od szeregu lat. W latach 70-tych potwierdzono, że u osób pijących miękką wodę śmiertelność z powodu chorób serca jest o 20% wyższa, a spożywanie wody pozbawionej elektrolitów prowadzi do zmian stałości składu elektrolitowego płynu pozakomórkowego.
Warto zaznaczyć iż związki wapnia i magnezu znajdują się także w pożywieniu, niemniej zawarte w wodzie są przez organizm przyswajane w znacznie większym stopniu, ponieważ są łatwo absorbowane w przewodzie pokarmowym.
Producenci filtrów do wody, zmiękczaczy, magnetyzerów, odkamieniaczy itp. usiłują wmówić nam, że twarda woda jest niebezpieczna dla naszego zdrowia.
Akwizytorzy domowych filtrów do uzdatniania wody chcąc udowodnić odbiorcom wody wodociągowej stopień jej zanieczyszczenia, proponują doświadczenie, podczas którego z wody wytrąca się brunatny osad. Do tego celu wykorzystują proste zjawisko fizykochemiczne – elektrolizę, podczas której wytrącają się sole zawarte w wodzie oraz pochodzące z elektrod elektrolizera (jedna elektroda wykonana z żelaza, które podczas elektrolizy się rozpuszcza powodując brunatną barwę wody) . Zastosowanie filtra do wody wydawałoby się koniecznością. Tymczasem na podstawie tego zjawiska nie jesteśmy w stanie stwierdzić obecności zanieczyszczeń zawartych w analizowanej wodzie. Tylko laboratoryjna analiza poszczególnych składników zawartych w wodzie pozwala nam stwierdzić obecność substancji niepożądanych.
Należy pamiętać, że woda jest niezbędnym elementem do prawidłowego funkcjonowania organizmu, a jej skład mineralny decyduje o właściwościach zdrowotnych wody. Woda płynąca w naszych kranach jest stale kontrolowana i całkowicie bezpieczna dla człowieka.
Warto przeczytać /dostępne na stronach internetowych opracowania/ :
Monika Derkowska-Sitarz, Anna Adamczyk – Lorenc – „Wpływ składników mineralnych rozpuszczonych w wodzie pitnej na organizm człowieka”;
Michał Drobnik, Teresa Latour – „Wpływ wody dejonizowanej na stan zdrowotny ludności” ;
Publikacje na stronach Polskiego Towarzystwa Magnezologicznego – www.ptmag.pl;
Tadeusz Bochnia – „Czy twarda woda zdrowia doda?”- Woda i My, wrzesień 2008;
Elżbieta Fąfara Oddział Laboratoryjny Higieny Komunalnej
CHROM (z greckiego: chroma – barwa) jest stalowoszarym, twardym metalem. Bardzo czysty chemicznie (99,9999% Cr) jest giętki i ciągliwy. Naturalny pierwiastek jest mieszaniną czterech izotopów;50 Cr,52 Cr, 53 Cr, 54 Cr. W związkach chemicznych występuje na stopniach utlenienia: +2,+3,+6. Związki chromu +6 sa zakwalifikowane jako rakotwórcze. Wolny metal otrzymał w 1854 r R. Bunsen przez elektrolizę chlorku chromawego Cr Cl2 .
1.BUDOWA CHEMICZNA CHROM (z greckiego: chroma – barwa) jest stalowoszarym, twardym metalem. Bardzo czysty chemicznie (99,9999% Cr) jest giętki i ciągliwy. Naturalny pierwiastek jest mieszaniną czterech izotopów;50 Cr,52 Cr, 53 Cr, 54 Cr. W związkach chemicznych występuje na stopniach utlenienia: +2,+3,+6. Związki chromu +6 sa zakwalifikowane jako rakotwórcze. Wolny metal otrzymał w 1854 r R. Bunsen przez elektrolizę chlorku chromawego Cr Cl2 .
2.WYSTĘPOWANIE W PRZYRODZIE Chrom nie występuje w przyrodzie w postaci elementarnej. W połączeniu z innymi pierwiastkami w chodzi w skład złóż mineralnych, z których podstawowe znaczenie przemysłowe ma jedynie ruda chromitowa (FeCr2O4 ). Z pozostałych związków chromu tylko dwa występują w bardzo małych ilościach w przyrodzie jako minerały. Są to: chromian ołowiu (PbCrO4 – kriolit) i dichromian sodu (Na2Cr2O7 – lopezyt). Wysoką zawartością chromu odznaczają sie boksyty (związki chromu z glinem) o zawartości chromu 0,03%-0,08% Cr. Gleby z obszaru występowania rud niklonośnych w Szklarach koło Ząbkowic Śląskich zawierają 0,08% – 0,25% Cr. W skałach pochodzenia magmowego występuje jako chromonośny minerał – magnetyt. Skały Księżycowe (bazalty) zawierają 0,1% – 0,4% Cr. Chrom uczestniczy również w składzie żywych organizmów. Rośliny zawierają 10 – 4 – 10 -60 % Cr, w przeliczeniu na suchą masę (wyższe koncentracje chromu stwierdzono w roślinach rosnących na glebach wzbogaconych w chrom).Obecność chromu w powietrzu atmosferycznym jest wynikiem docierania do ziemi pyłu rodioaktywnego, działalności wulkanicznej oraz emisji ze źródeł przemysłowych (elektrownie opalane węglem zawierającym chrom, cementownie, chłodnie wodne, w których chromiany stosowane są jako inhibitory rdzy). Przyczyną zanieczyszczania chromem wód i gleby są opady atmosferyczne, wymywanie i wietrzenie skał, odprowadzanie ścieków przemysłowych itp.
Największe złoża rud chromitowych spotyka się w ZSRR, RPA, Zimbabwe. W Polsce niewielkie ilości złóż występują na Dolnym Śląsku.
3.ZASTOSOWANIE Związki chromu są stosowane w różnych gałęziach przemysłowych np. w procesach galwanicznych do chromowania ochronnego i dekoracyjnego przedmiotów stalowych lub mosiężnych. W postaci chromu technicznego lub żelazochromu używany jest jako dodatek do stali odpornych na korozję – stali narzędziowych i konstrukcyjnych. Dodatek chromu do stali zwiększa jej odporność na działanie wysokich temperatur. Stale niskostopowe zawierające do 1% Cr są twarde i wytrzymałe mechanicznie. Stale wysokochromowe zawierające do 30% Cr są nierdzewne.
Związki chromu sześciowartościowego sa silnie trujące; chromiany i dichromiany służą jako pigmenty (np. żółcień chromowa PbCr04 )do produkcji farb mineralnych wykorzystywanych w przemyśle ceramicznym, włókienniczym, tworzyw sztucznych i papierniczym oraz jako farby malarskie. Są także używane jako inhibitory korozji, katalizatory w procesach polimeryzacji, jako utleniacze w syntezie organicznej, jako surowce w przemyśle perfumeryjnym i do wyrobu atramentów, jako środki konserwujące drewno, jako materiały światłoczułe w fotografice. Chromiany i dichromiany alkaliczne (Na i K) odgrywają szczególną rolę w garbarstwie. Chromit (FeCr2 04) znajduje zastosowanie głównie do produkcji materiałów ogniotrwałych ( cegły i cementy ognioodporne). Jest także surowcem do otrzymywania żelazo-chromu i innych związków głównie chromianów i dichromianów.
4.DROGI WCHŁANIANIA W warunkach narażenia zawodowego związki chromu sześciowartościowego mogą być wchłaniane do organizmu człowieka w układzie oddechowym, pokarmowym oraz przez skórę. Istotny wpływ na wielkość absorpcji ma rozpuszczalność związków w wodzie oraz wielkość cząstek aerozolu.
5. KLINICZNE OBJAWY Kliniczne objawy ostrego zatrucia to wymioty, biegunka, skaza krwotoczna, krwawienia z przewodu pokarmowego, wstrząs sercowo- naczyniowy. U ludzi przewlekle narażonych zawodowo na kontakt z "Cr 6+" drogą inhalacyjną, może dochodzić do martwicy, a następnie perforacji przegrody nosowej. Związki chromu wywołują uszkodzenia układu oddechowego, przewodu pokarmowego, zmiany skórne, działają rakotwórczo, mutagennie, embriotoksycznie i teratogennie. Chrom jest astmogenem. Dwuchromiany i związki "Cr6+ " wykazują właściwości uczulające skórę – najczęstsza zawodowa choroba skóry u mężczyzn. Rozpuszczalne związki "Cr6+ " mają silne właściwości utleniające, przenikają przez skórę i błony śluzowe i działają silnie drażniąco. Działanie par, pyłów lub roztworu chromu na skórę powoduje: – podrażnienie, tzw. wrzód lub otwór chromowy w miejscach największego narażenia, np. na wyniosłościach kostnych rąk i przedramion – podrażnienie błon śluzowych – zaczerwienie gardła, podrażnienie spojówek, obrzęk gardła, katar, krwawienie z nosa, owrzodzenie błony śluzowej nosa, perforacja przegrody nosowej – częstsze zapalenia zatok, polipy nosa, a w rzadkich przypadkach perforację błony bębenkowej
W ocenie Międzynarodowej Agencji Badań nad Rakiem (IARC) w Lyonie związki "Cr 6+" są zaliczane do grupy I, czyli do związków o udowodnionym epidemiologicznie działaniu rakotwórczym. Rak płuc występuje po okresie utajenia, trwającym zwykle co najmniej 20 lat.
6.CHROM "Cr 6+" W PRZEMYŚLE – występowanie – obróbka rudy i produkcja związków, takich jak: chromian, dwuchromian sodu, potasu, dwuchromian amonowy, tlenek chromu – produkcja stali nierdzewnej, galwanizacja (CrO3), – wyprawianie skóry (Cr2[SO4]3, – produkcja barwników (chromian ołowiu i cynku), – używanie cementu, – barwienie tkanin (tlenek chromu, siarczan chromu), – produkcja szkła (tlenki chromu) – inhalacja lub kontakt skóry z parami, pyłem lub dymem zawierającymi chrom, – bezpośredni kontakt z wodnymi roztworami chromu np. pracownicy garbarni.
7.CHROM "Cr 6+" W ŻYCIU CODZIENNYM – występowanie – kleje – zapałki – popiół – farby chromowe – środki wybielające i piorące – kamienie szlachetne (rubin) – rubinowe łożyska w zegarkach – chromowana skóra
LITERATURA: 1. Czynniki rakotwórcze IMP 1993r 2. Związki Chromu(VI)- Zeszyt nr 10 IMP 3. Ilustrowana encyklopedia dla wszystkich – Chemia1990r 4.Geochemia i surowce mineralne -A.Polański 1988r 5. Kamienie szlachetne -Arkady1993r LHP inż Jolanta Pierzchała
Komfort termiczny jest obok jakości powietrza wewnętrznego, poziomu hałasu, czy wystroju wnętrza, istotnym elementem pozytywnego odbioru otaczającego środowiska. Z uwagi na stale wydłużający się czas spędzany, zarówno w życiu zawodowym, jak i pozazawodowym w pomieszczeniach, w których warunki środowiska są sztucznie kształtowane przez urządzenia klimatyzacyjne, niezbędne jest zaprojektowanie parametrów powietrza wewnętrznego w taki sposób, aby przebywanie w nich nie prowadziło do zaburzeń zdrowotnych.
Między człowiekiem a otoczeniem stale odbywa się przepływ energii cieplnej, którego kierunek zmienia się wraz ze zmianą temperatury ciała ludzkiego i warunków otoczenia, zwanych łącznie mikroklimatem. Warunki mikroklimatyczne kształtują się pod wpływem naturalnych czynników klimatycznych oraz w wyniku świadomej lub nieświadomej działalności człowieka. Składają się na nie: temperatura powietrza, wilgotność powietrza, prędkość ruchu powietrza, ciśnienie atmosferyczne, temperatura otaczających powierzchni ścian, stropów, podłóg i wszelkich przedmiotów;
Komfort cieplny– jest to taki zespół wartości parametrów meteorologicznych przy którym większość ludzi czuje się najlepiej i nie odczuwa ani ciepła ani chłodu. Są to takie warunki, w których gospodarka cieplna ustroju człowieka przebiega najbardziej ekonomicznie, czyli stan równowagi między ustrojem a otoczeniem, w którym utrata ciepła drogą bierną jest minimalna, a czynna się jeszcze nie zaczęła.
Głównym elementem, który powinien zapewnić człowiekowi komfort cieplny jest odzież, w różnych warunkach środowiska termicznego, oraz przy różnym wysiłku fizycznym. Ubiór wyraźnie zmienia możliwości termoregulacyjne organizmu. Oceniając wpływ ubioru rozpatruje się właściwości izolacyjne, warstwowość, stopień pokrycia powierzchni ciała, wentylację pododzieżową oraz przewiewność, czyli przenikliwość potu.
Jako praktyczną miarę termoizolacyjności odzieży wprowadzono jednostkę „clo” , zakładając, że 1 clo równa się izolacyjności zwykłego ubioru, używanego w pomieszczeniach termo neutralnych przez osobę siedzącą w spoczynku. Dokładniejszą (bardziej poprawną) definicją jednostki clo jest równowartość insulacji potrzebnej do utrzymania średniej ważonej temperatury skóry człowieka na poziomie ok. 33oC podczas siedzenia w pomieszczeniu w temperaturze powietrza 21°C, wilgotności względnej poniżej 50 % i ruchu powietrza 0,1 m/s, u którego wysokość wytwarzana ciepła metabolicznego wynosi l met. Metabolizm to strumień cieplny wytwarzany przez człowieka w procesach utleniania zachodzącego w jego ciele (ciepło metaboliczne), odniesiony do jednostki pola powierzchni ciała. Metabolizm który zmienia się z poziomem aktywności wyrażany jest w jednostkach „met” lub W/m2 (1 met = 58,2 W/m2). Wytwarzane przez człowieka ciepło metaboliczne odpowiada różnym rodzajom działania i pracy, Zależy od wykonywanej pracy, dla człowieka śpiącego M = 0,8 met a dla uprawiającego sport wyczynowy wartość może dochodzić do 10 met. Wartość metabolizmu wytwarzanego przez człowieka w różnych czynnościach opisuje norma PN – EN ISO 7730[6].
Bilans cieplny organizmu w obszarze komfortu cieplnego jest zrównoważony. Oddawanie ciepła odbywa się przez promieniowanie i konwekcją oraz pocenie niewyczuwalne i przez układ oddechowy. Człowiek jest organizmem stałocieplnym (temperatura wewnętrzna ciała wynosi około 37°C). Żeby zachować ten stan musi być zapewniona równowaga pomiędzy zyskami i stratami ciepła, czyli musi być zrównoważony bilans ciepła. Człowiek zyskuje ciepło przede wszystkim z przemian metabolicznych oraz przez promieniowanie i konwekcję ze środowiska cieplejszego od średniej ważonej temperatury skóry. Traci ciepło drogą promieniowania i konwekcji do środowiska chłodniejszego niż średnia ważona temperatura skóry, również przez parowanie wody z dróg oddechowych jak i potu na powierzchni skóry. Jeżeli równowaga pomiędzy ciepłem wytwarzanym i ciepłem traconym zostanie zachwiana, ciało wtedy magazynuje lub ma niedobór ciepła, czego efektem jest zmiana temperatury ciała. Temperatura wewnętrzna jest fizyczną wypadkową równowagi między ciepłem zyskiwanym przez organizm a ciepłem rozpraszanym do otoczenia.
Pierwszą normą, w której uwzględniono parametry środowiska wewnętrznego, jakie powinny być zachowane w pomieszczeniach przeznaczonych do stałego przebywania ludzi była norma PN-78/B-03421 [5]. W dokumencie tym zdefiniowano wymagania, do zapewnienia komfortu cieplnego, wartości temperatury powietrza, wilgotności względnej oraz prędkości powietrza, w zależności od intensywności pracy.
Zapewnienie pracownikom poczucia komfortu cieplnego poprzez regulację odpowiednich parametrów środowiska pracy przekłada się, między innymi na zmniejszenie liczby popełnianych błędów, ograniczenie liczby wypadków oraz chorób zawodowych, a także poprawę wydajności pracy.
Przyjmuje się że dla danego człowieka istnieją dwa warunki komfortu cieplnego. Pierwszy zakłada, że kombinacja wartości temperatury skóry i głębokiej ciepłoty tj. temperatury ciała zapewni odczuwanie środowiska termicznego jako neutralnego. Drugim warunkiem jest spełnienie cieplnego bilansu ciała człowieka co oznacza, że ciepło wytwarzane przez metabolizm powinno być równe ilości ciepła oddawanej przez człowieka w różnych strumieniach[20]
Niespełnienie warunków komfortu termicznego może być spowodowane brakiem komfortu ze względu na ciepło lub zimno odczuwane przez całe ciało. W tym przypadku granice komfortu mogą być wyrażone wskaźnikami PMV i PPD.Jednakże, niespełnienie warunków komfortu termicznego może być również spowodowane niepożądanym miejscowym przegrzaniem lub oziębieniem określonej części ciała.
Wskaźnik PPD, tzn. przewidywany odsetek niezadowolonych, podaje dane dotyczące niespełnienia warunków komfortu termicznego przez przewidywanie procentu ludzi, którzy w określonym otoczeniu odczuwają nadmierne gorąco lub nadmierne zimno.
Natomiast PMVjest wskaźnikiem, który przewiduje średnią ocenę dużej grupy osób określających swoje wrażenia cieplne w siedmiostopniowej skali ocen (tabela 3), możliwy do wyznaczenia, gdy zostanie oceniona aktywność. człowieka (wytwarzanie energii metabolicznej) i jego odzieży (oporność cieplna) i gdy zostaną zmierzone następujące parametry środowiska: temperatura powietrza, średnia temperatura promieniowania, względna prędkość przepływu powietrza i cząstkowe ciśnienie pary wodnej. Jest oparty na równowadze cieplnej ciała ludzkiego. Człowiek znajduje się w równowadze cieplnej, gdy wewnętrzne wytwarzanie ciepła w jego ciele jest równe utracie ciepła do otoczenia[7].
Tabela 1. Siedmiostopniowa skala oceny środowiska umiarkowanego[6]
+3 gorąco
+2 ciepło
+ 1 dość ciepło
0 obojętnie
-1 dość chłodno
-2 chłodno
-3 zimno
Wskaźnik PPD jest wartością średnią wrażeń cieplnych znacznej grupy ludzi przebywających w tym samym środowisku, stanowi prognozę liczby osób odczuwających brak komfortu termicznego, umożliwia przewidzenie, jaki procent osób w dużej grupie będzie odczuwał brak komfortu termicznego.
Zaleca się aby wskaźnik PPD był niższy niż 10 %, co odpowiada kryteriom dla PMV
-0,5 < PMV < +0,5
Obecnie aktualna norma pomiaru mikroklimatu umiarkowanego PN-EN ISO 7730:2006(org) zaleca posługiwanie się wskaźnikiem PMV jedynie wówczas, gdy wartości parametrów wejściowych do obliczeń wskaźnika zawarte są w następujących przedziałach:
metabolizm w W/m2, który wyrażony jest jako iloraz ilości ciepła metabolicznego w odniesieniu do jednostki pola powierzchni ciała ludzkiego powinien zawierać się w przedziale 58-232 W/m2 (1-4 met),
względna prędkość przepływu powietrza 0 – 1 m/s,
oporność cieplna odzieży 0 – 2 clo,
temperatura powietrza 10 – 30 oC,
średnia temperatura promieniowania 10 – 40 oC.
Zasada wykonywania pomiarów mikroklimatu polega na zmierzeniu wielkości podstawowych i pochodnych parametrów fizycznych, w pomieszczeniach i miejscach przebywania pracownika oraz obliczenie wartości wskaźników mikroklimatu w celu porównania z higienicznymi wymaganiami Polskich Norm (odnośnie mikroklimatu umiarkowanego) i Rozporządzenia Ministra pracy i Polityki Socjalnej w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych w środowisku pracy (w przypadku środowisk zimnych i gorących).
Pomiary parametrów środowisk cieplnych dokonuje się z zgodnie z zasadami określonymi w Polskich Normach oraz szczegółami znajdującymi się w wytycznych Instytutów Medycyny Pracy w Łodzi, Instytutu Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu a także Centralnego Instytutu Ochrony Pracy w Warszawie.
Pomiary mikroklimatu wykonuje się w następującym zakresie wielkości fizycznych podstawowych:
ta – temperatura powietrza [°C],
tr – temperatura promieniowania [°C],
v – prędkość przepływu powietrza [m/s],
Pa – ciśnienie cząstkowe pary wodnej (wilgotność bezwzględna powietrza)[kPa],
i wielkości fizycznych pochodnych
th – temperatura wilgotna naturalna [°C],
tg – temperatura poczernionej kuli [°C],
RH – wilgotność względna powietrza [ % ],
wyznaczenie na podstawie mierzonych parametrów wskaźników środowiska umiarkowanego:
PMV – przewidywana ocena średnia [„l"],
PPD – przewidywany odsetek niezadowolonych [%].
Oddział Laboratoryjny Higieny Pracy WSSE w Krakowie pomiary środowisk cieplnych wykonuje zintegrowanym miernikiem MM – 01, spełniającym wymagania określone PN – ISO 7726 „Przyrządy i metody pomiaru wielkości fizycznych".
Sprzęt pomiarowy jest sprawdzany przed pomiarami i po zgodnie z Instrukcją sprawdzania miernika, jak również pod względem technicznym i ważności wzorcowania.
Rysunek 1. Miernik mikroklimatu MM -01, sondy pomiarowe
Literatura:
PN-EN ISO 7730:2006(U): „Ergonomia środowiska termicznego. Analityczne wyznaczanie i interpretacja komfortu termicznego z zastosowaniem obliczania wskaźników PMV i PPD oraz kryteriów lokalnego komfortu termicznego”.
Kabza Z., Kostyrko K., Zator S., Łobzowski A., Szkolimowski W., Regulacja Mikroklimatu Pomieszczenia, AGENDA Wydawnicza PAK 2005 r.
PN-78/B-03421 „Wentylacja i klimatyzacja. Parametry obliczeniowe powietrza wewnętrznego w pomieszczeniach przeznaczonych do stałego przebywania ludzi
Sudoł-Szopińska I. Chojnacka A., Określanie warunków komfortu termicznego w pomieszczeniach za pomocą wskaźników PMV i PPD, Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy
Narażenie na szkodliwe czynniki biologiczne może wystąpić u pracowników zatrudnionych w następujących branżach: gospodarka ściekami, gospodarka odpadami, produkcja artykułów spożywczych, biotechnologia, rolnictwo, leśnictwo, służba zdrowia oraz weterynaria.
Narażenie na szkodliwe czynniki biologiczne może wystąpić u pracowników zatrudnionych w następujących branżach: gospodarka ściekami, gospodarka odpadami, produkcja artykułów spożywczych, biotechnologia, rolnictwo, leśnictwo, służba zdrowia oraz weterynaria.
Mogą one powodować liczne choroby o podłożu:
alergicznym, jak astma oskrzelowa, zewnątrzpochodne alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych, byssinoza, alergiczny nieżyt nosa, zapalenie obrzękowe krtani o podłożu alergicznym
rakotwórczym, jak choroby wywoływane przez wirusa zapalenia wątroby typu B i C (rak pierwotny wątroby), aflatoksyny (B1, B2, G1, G2)
Według obowiązującej definicji zawartej w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (z późniejszymi zmianami), szkodliwe czynniki biologiczne rozumie się jako: mogące być przyczyną zakażenia, alergii lub zatrucia :
drobnoustroje komórkowe, w tym zmodyfikowane genetycznie,
jednostki bezkomórkowe zdolne do replikacji lub przenoszenia materiału genetycznego, w tym zmodyfikowane genetycznie,
hodowle komórkowe,
pasożyty wewnętrzne człowieka.
Załącznik do w/w rozporządzenia zawiera klasyfikację szkodliwych czynników biologicznych do czterech grup zagrożenia. Podana klasyfikacja opiera się na zdolności danego czynnika do wywołania choroby, możliwość jej rozprzestrzeniania się w populacji oraz możliwości zastosowania skutecznej profilaktyki i/lub leczenia.
Karolina Orlińska Odział Laboratoryjny Higieny Pracy
Czynniki szkodliwe w środowisku pracy– to czynniki, których oddziaływanie na pracownika prowadzi lub może prowadzić do powstania choroby zawodowej lub innego schorzenia związanego z wykonywaną pracą.
czynniki fizyczne np. hałas,
czynniki chemiczne np. benzen,
pyły np. pył drzewa twardego.
Czynniki uciążliwe w środowisku pracy– to czynniki, których oddziaływanie na pracownika może być przyczyną złego samopoczucie lub nadmiernego zmęczenia, które nie prowadzi jednak do trwałego pogorszenia stanu zdrowia. Mogą one jednak prowadzić do dłuższej nieobecności pracownika z powodu choroby i obniżenia wydajności. Do głównych czynników o charakterze uciążliwym zaliczyć można następujące kategorie:
Mikroklimat
Monotonia
Obciążenie psychiczne
Obciążenie statyczne
Oświetlenie
Wysiłek fizyczny
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (DZ.U. Nr 217, poz. 1833 z późn. zm) ustala: najwyższe dopuszczalne stężenia czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (NDS) i najwyższe dopuszczalne natężenia fizycznego czynnika szkodliwego dla zdrowia w środowisku pracy (NDN) jako:
NDS– najwyższe dopuszczalne stężenie – wartość średnia ważona – którego oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy określonego w Kodeksie Pracy, przez jego okres aktywności zawodowej nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia, oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń.
NDN– najwyższe dopuszczalne natężenie fizycznego czynnika szkodliwego dla zdrowia – wartość średnia narażenia, którego oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy określonego w Kodeksie Pracy, przez jego okres aktywności zawodowej nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia, oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń.
